πτηνά

Τάξη σπονδυλωτών ιδιαίτερα προσαρμοσμένων για την πτήση εξαιτίας της μετατροπής των μπροστινών άκρων σε φτερούγες. Τα π. είναι ζώα ομοιόθερμα, δηλαδή με σταθερή θερμοκρασία του σώματος, κατά μέσο όρο υψηλότερη από τη θερμοκρασία των θηλαστικών. Αποκλειστικό χαρακτηριστικό των π. είναι ότι επενδεδυμένα με φτερά που εμποδίζουν τη διαφυγή της θερμοκρασίας του σώματος και που στις φτερούγες συμπληρώνουν τον αναγκαίο για την πτήση μηχανισμό. Το δέρμα των π. είναι λεπτό χωρίς ιδρωτοποιούς αδένες. Συχνά στο κεφάλι, και στον λαιμό των π., όπου το δέρμα είναι γυμνό, παρατηρούνται ιδιαίτερες αποφύσεις –όπως λοφία, κερατώδη εμφύματα, λειριά– μερικές φορές ζωηρότατα χρωματισμένες, ανορθούμενες και περισσότερο ανεπτυγμένες στα αρσενικά. Τα π. φέρουν ράμφος που αποτελείται από τα γναθικά οστά και κυρίως από τα προγναθικά και επιμηκυμένα ρινικά. Το ράμφος καλύπτεται από κεράτινη θήκη, που ονομάζεται ραμφοθήκη και έχει σχήμα, διαστάσεις και σύσταση διαφορετικές, ανάλογα με τις συνήθειες και τον τρόπο διατροφής· τα χαρακτηριστικά του ράμφους έχουν σημασία για την ταξινόμηση. Σημασία έχουν επίσης οι χαρακτήρες των κεράτινων φολίδων και των μικρών ασπίδων που καλύπτουν τους ταρσούς και τα δάκτυλα· αυτά καταλήγουν σε νύχια με διάφορα σχήματα, ανάλογα με τον τρόπο ζωής του πτηνού. Ο σκελετός των π. είναι ιδιαίτερα ελαφρύς επειδή αποτελείται από οστά κοίλα και συνδεδεμένα με θυλάκους αέρα του αναπνευστικού συστήματος. Το κρανίο έχει πολύ μεγάλες τις κογχικές κοιλότητες και συνδέεται με τη γνάθο μέσω τετράγωνου οστού, όπως γίνεται και στα ερπετά. Το κεφάλι είναι πολύ ευκίνητο, γιατί διαρθρώνεται με ένα μόνο κόνδυλο με τη σπονδυλική στήλη, η οποία αποτελείται από έναν αριθμό σπονδύλων που κυμαίνεται από 39 σε πολλά μικρά στρουθιόμορφα μέχρι 63 στους κύκνους. Η σπονδυλική στήλη, πολύ ευλύγιστη στην αυχενική χώρα, είναι αντίθετα άκαμπτη στη θωρακική και οσφυϊκή χώρα, διότι οι σπόνδυλοι είναι λιγότερο ή περισσότερο σφιχτά συγκολλημένοι μεταξύ τους. Τα πλευρά, που συνδέονται με τους θωρακικούς σπονδύλους, ποικίλλουν από 4-12 ζεύγη, είναι ενωμένα μεταξύ τους με αγκιστροειδείς προεξοχές και συνδέονται στο μπροστινό μέρος με το στέρνο. Το οστό αυτό, πάντοτε μεγάλο στα ιπτάμενα π., είναι εφοδιασμένο προς το εξωτερικό από ένα διάμηκες έλασμα, που λέγεται τρόπιδα, στην οποία είναι εμφυτευμένοι ισχυροί στηθαίοι μύες, που δίνουν κίνηση στα φτερά. Η ωμική ή θωρακική ζώνη αποτελείται από 2 λεπτές και επιμήκεις ωμοπλάτες, από 2 συκολλημένα κλειδοκόκαλα μπροστά oε ένα μοναδικό οστό (υοειδές οστό, το γνωστό γιάντες) και από 2 χονδρά και κοντά κορακοειδή οστά, που συνδέονται με ένα ακραίο με το στέρνο. Κάθε ένα από τα 2 μπροστινά άκρα περιλαμβάνει ένα ρωμαλέο βραχιόνιο οστό, την κερκίδα και την ωλένη, 2 καρπιαία οστά, 3 μετακάρπια και 3 δάκτυλα, που αντιστοιχούν στον αντίχειρα, στον δείχτη και στον μέσο δάκτυλο του ανθρώπινου χεριού. Στη ζώνη της πυέλου ή του υπογαστρίου, που είναι ενωμένη με τη σπονδυλική στήλη, τα 3 όμοια οστά, που ονομάζονται ειλεός, ισχίο και ήβη, είναι συγχωνευμένα μαζί. Σε κάθε πίσω άκρο το μηριαίο οστό, χονδρό και κοντό, είναι κρυμμένο κάτω από το δέρμα του κορμού· το αντικνήμιο, το οποίο φέρει υποτυπώδη περόνη, είναι αρκετά μακρό και συνδέεται με τα οστά του ταρσού σχηματίζοντας ένα μικρό και ισχυρό οστό που ονομάζεται αντικνημικός ταρσός· ο ταρσός και το μετατάρσιο είναι και αυτά συγχωνευμένα σε ένα μοναδικό στοιχείο, με το οποίο συνδέονται τα δάκτυλα του ποδιού. Τα δάκτυλα αυτά είναι γενικά 4, αλλά μπορούν επίσης να είναι μόνο 3 ή 2 όπως στη στρουθοκάμηλο. Η διαφορετική θέση των δακτύλων και το συνολικό σχήμα του ποδιού είναι σχετικά με το είδος της ζωής και έχουν σημασία για τη συστηματική κατάταξη. Ανάλογα με την πτήση, οι στηθαίοι μυες των π. είναι πολύ ανεπτυγμένοι, ενώ είναι περιορισμένοι οι μυες του ραχιαίου τμήματος. Η γλώσσα καλύπτεται γενικά από ένα κεράτινο στρώμα και σπανιότερα είναι σαρκώδης, όπως στους παπαγάλους· ο οισοφάγος διευρύνεται συχνά σε έναν πρόλοβο, που χρησιμεύει για να διατηρεί αποθέματα τροφής. Το στομάχι διαιρείται σε 2 τμήματα: το πρώτο (προκοιλία) φέρει γαστρικούς αδένες και το δεύτερο (κοιλία), με τοιχώματα χονδρά και προικισμένα με ισχυρούς μυες, λέγεται και μυϊκός στόμαχος και είναι ιδιαίτερα σπουδαίος στα κοκοφάγα, εξαιτίας των χιτινωδών μεμβρανών που χρησιμεύουν για να θρυμματίζουν την τροφή. Το έντερο, που είναι εφοδιασμένο με 2 τυφλές αποφύσεις, καταλήγει στην αμάρα, στην οποία εκβάλλουν επίσης το ουρητικό και το γεννητικό σύστημα. Οι πνεύμονες των π. είναι σχετικά μικροί, πορώδεις και προσκολλώνται στο ραχιαίο τμήμα της θωρακικής κοιλότητας. Οι βρόγχοι συγκοινωνούν με τους θυλάκους αέρα που βρίσκονται στον λαιμό, στον θώρακα και στην κοιλιακή κοιλότητα. Οι θύλακοι αυτοί –που υπόκεινται σε ρυθμική συμπίεση από τους μυες του κορμού και των άκρων και συγκοινωνούν με τις κοιλότητες των οστών– έχουν τριπλή λειτουργία· αυξάνουν τον όγκο και, κατά συνέπεια, ελαττώνουν το ειδικό βάρος του σώματος, σχηματίζουν ένα απομονωμένο στρώμα, που συντελεί στο να διατηρεί σταθερή τη θερμοκρασία του σώματος, και διευκολύνουν την αναπνοή κατά τη διάρκεια της πτήσης. Στο κατώτερο τμήμα της τραχείας βρίσκεται η σύριγγα, όργανο με το οποίο τα π. παράγουν διάφορους ήχους. Η κυκλοφορία του αίματος είναι διπλή και πλήρης όπως στα θηλαστικά, αλλά με συχνότερους καρδιακούς παλμούς. Μεταξύ των αισθήσεων οξύτερη είναι η όραση· γενικά, τα μάτια είναι μεγάλα, όχι πολύ ευκίνητα και στο εσωτερικό έχουν ένα ειδικό όργανο, το κτένιο, που χρησιμεύει για την προσαρμογή του οφθαλμού. Ο βολβός του ματιού προστατεύεται από 3 βλέφαρα· το άνω και το κάτω είναι πολύ ανεπτυγμένα και ευκίνητα· το τρίτο είναι και ευκίνητο προς πλευρική κατεύθυνση και διαφανές. Τα ωτιαία πτερύγια απουσιάζουν ή είναι υποτυπώδη, ενώ στο εσωτερικό του αφτιού οι ημικυκλικοί αύλακες είναι πολύ ανεπτυγμένοι. Τα π. είναι διαδεδομένα σε όλα τα μέρη της Γης, αλλά με περιοχές διάδοσης πολύ διαφορετικές από είδος σε είδος· μερικά είναι μόνιμα, δηλαδή ζουν πάντα στις ίδιες τοποθεσίες, και άλλα εκτελούν μακρές περιοδικές μεταναστεύσεις. Τα σπονδυλωτά αυτά τρέφονται με ποικίλες ουσίες και ανάλογα με τη φύση τους είναι ωφέλιμα ή επιβλαβή για τον άνθρωπο· μερικά είναι παμφάγα, άλλα σαρκοφάγα αρπακτικά και άλλα, χρησιμότατα, είναι εντομοφάγα και συλλαμβάνουν τα μικρά θύματά τους κατά την πτήση· πολλά επιβλαβή π. τρέφονται με φυτά ή σπόρους· μερικά άλλα, όπως τα κολίβρια, που αναζητούν με λαιμαργία το νέκταρ, ευνοούν, όπως και τα έντομα, τη γονιμοποίηση των λουλουδιών. Αρκετά π. είναι ημερόβια και άλλα νυκτόβια· πολλά είδη έχουν ιδιαίτερη ικανότητα στο κελάηδημα ενώ άλλα, όπως οι παπαγάλοι, μαθαίνουν με ευκολία και κατορθώνουν να επαναλαμβάνουν μερικές λέξεις. Τα π. είναι ωοτόκα, έχουν πάντοτε χωριστά φύλα και συχνά αξιόλογο γενετήσιο διμορφισμό· κατά την περίοδο της αναπαραγωγής, τα αρσενικά διαφόρων ειδών προσλαμβάνουν τον γαμήλιο μανδύα με ζωηρά χρώματα και βγάζουν ήχους και μελωδικό κελάηδημα για να καλέσουν τα θηλυκά. Το γεννητικό σύστημα του θηλυκού αποτελείται από μία μόνο ωοθήκη· τα αβγά αποτίθενται, συνήθως κατά τους θερμούς μήνες, σε φωλιές προετοιμασμένες με χαρακτηριστικό τρόπο για κάθε είδος. Η επώαση ευνοείται από τις εκκολαπτικές πλάκες, μεμβράνες του πίσω τμήματος της κοιλιάς, με πολλά αιμοφόρα αγγεία. Οι νεοσσοί μπορεί να είναι πρώιμα ανεπτυγμένοι –δηλαδή κατά τη γέννησή τους είναι ήδη καλυμμένοι με φτερά και ικανοί να προμηθεύονται την τροφή– ή όχι, όταν βγαίνουν από το αβγό γυμνοί και ανίκανοι να προμηθευτούν την τροφή μόνοι τους· συνήθως στην πρώτη περίπτωση το είδος είναι πολυγαμικό και οι φροντίδες των γονέων είναι μειωμένες, περιοριζόμενες στη μητέρα· στη δεύτερη περίπτωση η οικογένεια είναι μονογαμική και οι 2 γονείς ασχολούνται με τη διατροφή των μικρών. Τα πρώτα π. εμφανίστηκαν κατά το ιουρασικό και είχαν μορφή όμοια με των ερπετών (ράμφος με δόντια, ουρά με σπονδύλους). Μόνο κατά το τέλος του κρητιδικού απέκτησαν τα σημερινά χαρακτηριστικά. Τα απολιθωμένα π. που βρέθηκαν είναι μάλλον σπάνια εξαιτίας της ευθραστότητας του σκελετού τους. Τα π. υποδιαιρούνται από τους σημερινούς επιστήμονες σε περίπου 30 τάξεις, καθώς και σε μερικές απολιθωμένες· μπορούν όμως να συγκεντρωθούν για ευκολία, στις επόμενες ομάδες, αντίστοιχες προς τις προηγούμενες ταξινομήσεις, οι οποίες χρησιμοποιούνταν μέχρι τώρα· περιστεροειδή, δρομείς, ορνιθοειδή, στεγανόποδα, στρουθιόμορφα, αναρριχητικά, αρπακτικά και καλοβατικά. Κολίβριο: ονοματολογία των εξωτερικών τμημάτων του. 1) μέτωπο· 2) ινίο· 3) αυχένας· 4) ακροπτερύγιο· 5) καλυπτήρια φτερά· 6) πρωτεύοντα κωπαία· 7) δευτερεύοντα κωπαία· 8) ανώτερα ουραία καλυπτήρια· 9) διευθυντήρια ή πηδαλιώδη φτερά· 10) υποουραία καλυπτήρια· 11) κοιλιά· 12) στήθος· 13) λαιμός. Τα κολίβρια είναι χαριτωμένα μικρών διαστάσεων πουλιά, που ζουν και στην αιχμαλωσία. Δεν είναι ωδικά. Είδος αστού, που ζει μόνο στις Φιλιππίνες (φωτ. ΑΠΕ). Απολιθωμένο πτηνό που έζησε πριν από περίπου 120 εκατ. χρόνια (φωτ. ΑΠΕ). Χαρακτηριστικός τύπος της οικογένειας των Κορβιδών, με ιδιαίτερα εντυπωσιακή την πολύχρωμη ουρά του. Οι Ιερακίδες είναι πολύ διαδομένοι στην Ευρώπη. Σ’ αυτούς ανήκει το γνωστό και στην Ελλάδα γεράκι. Χαρακτηριστικό είδος της οικογένειας Τουρδιδών. Είδος μικρού γερακιού που ζει στον Άγιο Μαυρίκιο (φωτ. ΑΠΕ). Κύκνος (φωτ. ΑΠΕ).